واژەی اندودانتیکس از دو واژەی یونانی به معنای درون و دندان منشا میگیرد. اندودانتیکس شاخهای از دندانپزشکی است که با مورفولوژی، فیزیولوژی، و پاتولوژی پالپ دندان و بافتهای اپیکال انسان سر و کار دارد. مباحث نظری و عملی اندودانتیکس شامل علوم پایه و بالینی است، از جمله بیولوژی پالپ سالم و اتیولوژی، تشخیص، پیشگیری، و درمان بیماری‌ها و آسیب‌های پالپ و شرایط اپیکال مرتبط با آن.
بیماری‌های پالپ
پالپ از اعصاب، عروق خونی، و بافت همبند تشکیل شده است. چندین عامل، پالپ را منحرص به فرد میکنند و توانایی پالپ در پاسخ به تحریک را تغییر میدهند.
الف. پالپ تقریبا به طور کامل توسط بافت سخت (عاج) احاطه شده است، که فضای موجود برای انبساط (expansion) را محدود میکند و توانایی پالپ در تحمل تورم و ادم را محدود میکند.
ب. پالپ فاقد گردش خون جانبی است، که به شدت تواناییش در مقابله با باکتری، بافت نکروتیک، و التهاب را محدود میکند.
پ. پالپ دارای سلولهای ترشح کننده‌ی بافت سخت منحصر به‌فرد (ادنتوبالستها)، به علاوه‌ی سلولهای مزانشیاملی است که میتوانند به ادنتوبالست تمایز یابند. این سلول‌ها برای حفاظت از پالپ در برابر آسیب، عاج بیشتری میسازند.
طبقه‌بندی بالینی بیماری‌های پالپ
1. پالپ طبیعی: یک پالپ طبیعی، بی علامت است. پالپ طبیعی، پاسخ خفیف تا متوسطی به محرک های گرمایی و الکتریکی می دهد که تقریبا بلافاصله پس از حذف محرک، فروکش می کند. همچنین دندان به دق و لمس پاسخ دردناک نمی دهد.
2. پالپیت برگشت‌پذیر: در پالپیت برگشت‌پذیر، محرک حرارتی (معمولا سرما) باعث یک پاسخ سریع، تیز، و خیلی حساس میشود که به محض حذف محرک فروکش میکند. هر محرکی که بتواند روی پالپ تاثیر بگذارد، ممکن است باعث پالپیت برگشت‌پذیر شود.
3. پالپیت برگشتناپذیر عالمت‌دار: پالپ بیش از آن که بتواند ترمیم شود، آسیب دیده است، و حتی با حذف محرک، بهبود نخواهد یافت.
به دنبال پالپیت برگشتناپذیر، مرگ پالپ ممکن است به سرعت اتفاق بیفتد یا سالها زمان ببرد؛ این اتفاق ممکن است دردناک باشد یا، به طور شایع‌تر، بی‌علامت باشد. نتیجه‌ی نهایی نکروز پالپ است. شاخصه‌ی آن درد خودبه‌خود و غیرتحریکی است که ممکن است منقطع یا پیوسته باشد. تغییرات حرارتی ناگهانی (اغلب به سمت سرما) دوره‌های طولانی درد را ایجاد میکنند که پس از حذف محرک حرارتی هم ادامه مییابد.
4. پالپیت برگشتناپذیر بدون علامت : به صورت میکروسکوپی مشابه پالیپت برگشتناپذیر عالمت‌دار است. میکروآبسه‌های پالپ به صورت نواحی ریز نکروز، در بین سلولهای متراکم التهابی حاد، شروع میشود. علائم بالینی وجود ندارد، اما التهاب توسط پوسیدگی‌ها، برداشت پوسیدگی‌ها، یا وقوع تروما، ایجاد میشود.
5. نکروز پالپ: مرگ پالپ نتیجه‌ی موارد زیر است:
- پالپیت برگشتناپذیر درمان نشده
- آسیب تروماتیک
- هر اتفاقی که باعث وقفه ی طولانی مدت خونرسانی پالپ شود.
در دندانهای قدامی، نکروز پالپ ممکن است با برخی تغییر رنگ های تاج همراه باشد.
6. پالپی که قبلا درمان شده: دندانی که درمان اندو شده است و کانال ها با مواد پرکننده‌ی مختلفی به جز مواد دارویی (medicament) داخل کانال آبچوره شده اند.
اقدامات و مراحل اصلی درمان اندودانتیک
1. اندودانتیکس غیرجراحی
اهداف: برای کاهش و جلوگیری از علائم بالینی در آینده، برای پاکسازی و شکل دهی کانال ریشه، برای حفظ سلامت یا کمک به ترمیم بافت های اپیکال.
2. اندودانتیکس جراحی
هدف، تخلیه ی اگزودا و چرک و محرک های توکسیک است. این حذف، بهبودی را سرعت داده و ناراحتی ناشی
از فشار و محرک ها را کاهش میدهد. بهترین درمان برای تورم ناشی از آبسه ی حاد اپیکال، انجام درناژ و پاکسازی و شکل‌دهی کانال است.
موارد تجویز انسیژن و درناژ بافت نرم:
الف. در صورتی که در بافت نرم با تورم موضعی مواج (fluctuant)، نیاز به یک مسیر باشد تا درناژ لازم را فراهم کند.
ب. زمانی که درد، ناشی از تجمع اگزودا در بافت باشد.
پ. برای گرفتن نمونه برای بررسی باکرتیولوژیک.
موارد تجویز ترفیناسیون بافت سخت:
الف. در صورتی که ایجاد مسیری در بافت سخت برای به دست آمدن درناژ لازم باشد.
ب. هنگامی که درد، ناشی از تجمع اگزودا در داخل استخوان آلوئول باشد.
پ. برای گرفتن نمونه برای بررسی باکرتیولوژیک.
روش کار:
انسیژن و درناژ، باز کردن بافت نرم با جراحی است با این هدف که اگزودا خارج شود یا فشار از ناحیه ی تورم برداشته شود.
ترفیناسیون به معنی سوراخ کردن استخوان کورتیکال آلوئول با جراحی است تا اگزودای بافتی جمع شده خارج شود.
قطع انتهای ریشه
قطع انتهای ریشه به معنی آماده سازی یک سطح صاف به وسیله ی حذف ناحیه ی اپیکال ریشه، و هرگونه حذف بافت نرم چسبیده بعد از آن است.
پرکردگی انتهای ریشه
یک ماده ی پرکردگی که از نظر زیستی (بیولوژیک) قابل قبول باشد، مانند MTA، در داخل 3 میلی متر آماده سازی انتهای ریشه قرار میگیرد تا سیستم کانال ریشه را سیل کند. در اینجا بسته شدن اولیه ی محل جراحی مطلوب است.
3. اورژانس های اندودانتیک
اورژانس های اندو معمولا همراه با درد یا تورم یا هر دو هستند و نیاز به تشخیص و درمان فوری دارند.
اورژانس ها معمولا ناشی از ضایعه در پالپ یا بافت های پری اپیکال یا شامل لوکسیشن، اوالژن، یا شکستگی بافته ای سخت است.
درمان: کاهش محرک، از طریق کاهش فشار یا حذف بافت اپیکال یا پالپ ملتهب، هدف فوری ما است.
برای تسکین درد، رفع فشار مؤثرتر از حذف پالپ یا بافت است.
دستیابی به بی‌حسی عمیق ناحیه ی ملتهب چالش برانگیز است.
مدیریت پالپیت برگشتناپذیر دردناک.